Χορός, Θέατρο, Κινηματογράφος: Η σχέση τελετουργίας και ορθολογισμού μέσα από την καλλιτεχνική πράξη
Μέρος 6ο
Στο τελευταίο μέρος του Λόγου της Μαγείας, βλέπουμε για ακόμη μία φορά το πώς η κίνηση και η εικόνα ασχολούνται με την σχέση της μαγείας και του ορθολογισμού. Κίνηση και εικόνα: χορός, θέατρο και κινηματογράφος χαράζουν δρόμους παράλληλους που, ευτυχώς, συναντιούνται κάτι παραπάνω από συχνά.
Στην Κινέττα, τον Κυνόδοντα και το The Favourite βλέπουμε ποιότητες σχετικές με την τελετουργία της εξουσίας και τα επιμέρους μικρότερα τελετουργικά της ως προς τις σχέσεις: “Όπως και στα μεταγενέστερα έργα του Λάνθιμου, η «Κινέττα» αφορά σε μεγάλο βαθμό τα παιχνίδια ρόλων, ερμηνευμένα τόσο ιδιωτικά όσο και δημόσια, αλλά και μια εξερεύνηση του πώς οι μεταβαλλόμενες ταυτότητες επηρεάζονται από τους κανόνες και τα τελετουργικά πραγματικών ή επίκτητων κοινοτήτων.
Περιγράφει τον Κυνόδοντα ως “την ιστορία ενός ατόμου που προσπαθεί να ξεφύγει από έναν πλασματικό κόσμο” και τις Άλπεις ως “ιστορία για ένα άτομο που προσπαθεί να μπει σε έναν κατασκευασμένο κόσμο, αλλά η Κινέττα είναι για ανθρώπους που προσπαθούν να ξεφύγουν από έναν πραγματικό κόσμο μέσω των κατασκευασμένων διαδικασιών.”.(1)
To ίδιο βλέπουμε και στην φιλμογραφία του W. Kar-Wai, με τα μικρά τελετουργικά της καθημερινότητας, με τελετουργίες που αφορούν την αγάπη, την ανθρώπινη επαφή και τις ανθρώπινες σχέσεις γενικότερα, τόπους και χρόνους μη συμβατικά προσδιορισμένους, επαναληπτικά μοτίβα κίνησης, εικόνας, ήχου.(2)
Η περίπτωση του ορθολογισμού που καταργεί τα συναισθήματα, τα χρώματα, το παιχνίδι και γίνεται μία γκρι κοσμοθεωρία που μοιάζει με φυλακή, δεν μπορεί ποτέ να είναι αρκετή για τον άνθρωπο.
Ένας τέτοιος ορθολογισμός είναι οριακά σκοταδιστικός.(3) Κινείται αντίθετα προς ό,τι εξαγγέλλει ότι μάχεται. Δεν μπορεί μία κοινωνία να στηριχτεί πάνω σε αυτού του είδους τον ορθολογισμό και να περιμένει θετικά αποτελέσματα. Κάτι θα πρέπει να επαναπροσδιοριστεί.
Ας μην ξεχνάμε ότι στην αρχαία Αθήνα, η τέχνη είχε φανερά και εκπαιδευτική λειτουργία.(4) Αν μπορούμε να συνδέσουμε το γεγονός αυτό με το τυπικό δίκαιο, που και το ίδιο εμφανίζει εκπαιδευτική λειτουργία, θα μπορούσαμε να πούμε το εξής: το δίκαιο, ως κοινωνικό προϊόν, εκπαιδεύεται, εφόσον εκπαιδεύονται οι άνθρωποι που το φτιάχνουν.
Η σύγκρουση του ορθολογισμού, που ταυτίζεται με την επιστήμη του δυτικού πολιτισμού, και της μαγείας, με την έννοια της πνευματικής δύναμης, είναι το πρωταγωνιστικό δίπολο και στο σύμπαν της Marvel, μέσα από τον Dr Strange.
Με διαφορετικά μέσα, περισσότερο ριζωμένα, ίσως, στην ποπ κουλτούρα,(5) ο Dr Strange ανακτά μέσα από την μαγεία, σωματικά και πνευματικά, ως ανθρώπινη ύπαρξη, όσα δεν κατάφερε μέσα από τον ορθολογισμό. Είναι, όμως, η μαγεία πράγματι τόσο παράλογη; (6)
Στο σύμπαν της επιστημονικής φαντασίας όλα εξηγούνται, γιατί όλα βασίζονται σε μία λογική. Πάνω σ’ αυτήν την λογική στηρίζεται η δημιουργία του σύμπαντος. Άλλωστε, όπως οπουδήποτε αλλού, έτσι κι εδώ, το παράλογο χρησιμοποιείται για να αποδώσει το πραγματικό.
“Το Σολάρις μιλούσε για ανθρώπους χαμένους στο σύμπαν και αναγκασμένους, θέλοντας και μη, να αποκτούν και να κατακτούν ολοένα περισσότερη γνώση. Η αδιάκοπη αναζήτηση του ανθρώπου για γνώση […] αποτελεί πηγή τρομερής έντασης, γιατί συνεπάγεται μόνιμο άγχος, κόπο, θλίψη και απογοήτευση, εφόσον η τελική αλήθεια δεν γίνεται ποτέ γνωστή.”.(7)
Το ζήτημα αυτό διαπερνάει όλα τα είδη της τέχνης. Επανέρχεται διαρκώς στην θεματολογία της, σε διαφορετικούς χρόνους, με διαφορετικούς τρόπους, αλλά με τον ίδιο πυρήνα: την σχέση του ορθολογισμού με την μαγεία. Την τελετουργία μέσα από την επανάληψη. Την διερεύνηση των συνεπειών σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Και τελικά, την σχέση θεωρίας και πράξης και την απόστασή τους.
(1) Cinobo, 2023, Λάνθιμος.
(2) Kar-Wai, 1994, 1995, 1997, 2000.
(3) Εδώ ενδεικτικά βλ. τα έργα που κινούνται στο πλαίσιο της δυστοπίας, χαρακτηριζόμενα ως επιστημονική φαντασία, περιγράφοντας τις αρνητικές συνέπειες που μπορεί να προκαλέσει ο άνθρωπος στον εαυτό του και την κοινωνία του και οδηγούμενος εκεί μέσα από τις επιλογές του ή την ανοχή του: Cuarón, 2006, Brooker, 2011, Miller, Atwood, 2017-, και πολλά άλλα.
(4) Εδώ γίνεται μία σύνδεση και με τον μύθο, την μυθολογία, τις αξίες που αντανακλώνται μέσα από αυτήν, την εκπαιδευτική λειτουργία που είχε κάποτε ο μύθος, την σύνδεσή του με την μαγεία. Επιρροές από μύθους, είτε αυτοί σχετίζονται με την αρχαία ελληνική πραγματικότητα είτε με τον χριστιανισμό (και την ιστορία που μεσολαβεί και συνδέει αυτά τα δύο, την μετάβαση, τα στοιχεία της καθεμιάς που εμπεριέχονται στην άλλη κ.λπ.) βλέπουμε, ενδεικτικά: στο έργο του H. Miyazaki (ενδεικτικά βλ. 2001, 2004, 2023), του A. Jodorowski (ενδεικτικά, βλ. 1973), στο Killing of the sacred deer (2017) του Γ. Λάνθιμου, στο Venus in fur (2013) του R. Polanski, στο Angel’s egg (1985) του M. Oshii, και σε πολλά άλλα.
(5) Brook, 1982, 61.
(6) Βλ. και Landy, Saler, 2009. Επίσης, βλ. και Berry, 2000 και Holtzman, 2003.
(7) Tarkovsky, 1987, 273.
(8) Βλ. και Flaubert, 1982, Μπουβάρ και Πεκυσέ, 302: “– Όλα είναι κατορθωτά στο Θεό, και τα θαύματα είναι απόδειξη της θρησκείας. – Όμως υπάρχουν και οι φυσικοί νόμοι. – Δεν έχει σημασία. Τους διαταράζει για να διδάσκει, να σωφρονίζει. – Πού ξέρετε αν τους διαταράζει; απάντησε ο Μπουβάρ. Όσο η φύση ακολουθεί τη ρουτίνα της, δεν το συλλογιζόμαστε. Αλλά σ’ ένα ασυνήθιστο φαινόμενο, βλέπουμε το χέρι του Θεού. – Μπορεί και να είναι, είπε ο ιερωμένος. Όταν ένα γεγονός βεβαιώνεται από μάρτυρες; – Οι μάρτυρες τα χάφτουν όλα, γιατί υπάρχουν και ψεύτικα θαύματα! Ο αββάς κοκκίνσε: – Ασφαλώς… κάποτε. – Πώς θα τα διακρίνουμε απ’ τα αληθινά; Κι αν τα αληθινά που δίνονται σαν αποδείξεις χρειάζονται κι αυτά απόδειξη, τι να τα κάνουμε; […] Ορίστε, είπε μέσα του ο Πεκυσέ, ίδιο επιχείρημα όπως και για τους μάρτυρες: το δόγμα στηρίζεται πάνω στα πράγματα και τα πράγματα πάνω στο δόγμα.”.
