Πριν λίγες μέρες γίναμε όλοι μάρτυρες της ιστορίας. Σε μια μεγαλειώδη γροθιά, την Παρασκευή 28 Φεβρουαρίου 2025, δύο χρόνια μετά το έγκλημα των Τεμπών, ο ελληνικός λαός ανά την επικράτεια -και όχι μόνο- είπε το “αρκετά πια” στους κυβερνώντες. Όλοι μαζί κάναμε την αρχή, το πρώτο μόλις βήμα, για δικαίωση και δικαιοσύνη. Για τους νεκρούς μας, αλλά και για τους ζωντανούς μας. Μα αυτό δεν είναι ένα κοινωνικό (ακριβώς) κείμενο.
Η ιστορία της τέχνης είναι γεμάτη με παντοδύναμες ιστορίες του ξεσηκωμένου λαού, αποτυπώνοντας όλη αυτή την ένταση, την αγωνία, την κραυγή για δικαιοσύνη και την αμέριστη ομορφιά του επαναστατείν. Παρακάτω θα δούμε μερικούς πίνακες που απεικονίζουν εξεγέρσεις, επαναστάσεις, απεργίες και πολιτικές καταστάσεις όπου είτε ο ίδιος ο λαός είτε ο καλλιτέχνης αποζητούν δικαιοσύνη.
Πολλοί πίνακες απεικονίζουν αυτή την κομβική στιγμή της Γαλλικής Επανάστασης (14 Ιουλίου 1789), που σηματοδοτεί την εξέγερση του λαού κατά της τυραννίας, με χαρακτηριστική την παρούσα εκδοχή του γάλλου εικονογράφου και χαράκτη, Jean-Pierre Houël.
Ο πίνακας αυτός απεικονίζει τη βάναυση εκτέλεση Ισπανών επαναστατών από τα στρατεύματα του Ναπολέοντα μετά από μια εξέγερση κατά της γαλλικής κατοχής της Ισπανίας. Η κεντρική φιγούρα, η οποία είναι και η πιο φωτεινή -σχεδόν αυτόφωτη- με τα χέρια υψωμένα, αντιπροσωπεύει το πνεύμα της αντίστασης.
Αν και δεν αφορά άμεση επανάσταση, ο πίνακας αυτός ασκεί κριτική στην κυβερνητική ανικανότητα. Απεικονίζει τους επιζώντες ενός γαλλικού ναυαγίου (το πλοίο ονομαζόταν “Μέδουσα”), εγκαταλελειμμένους από την κυβέρνησή τους, να χαιρετούν για διάσωση. Το ισχυρότερο πολιτικό μήνυμα αποτελεί όμως το πώς κατέληξε αυτή η φρεγάτα να ναυαγήσει. Κυβερνήτης στο αποικιστικό σκάφος ορίστηκε ο Υγκ Ντυρουά ντε Σωμερύ, παρά την έλλειψη εμπειρίας του, απλά και μόνο επειδή ήταν φίλος με τον αδερφό του βασιλιά. Στις 17 Ιουνίου 1816 η φρεγάτα βρίσκεται στο νερό με προορισμό τη Σενεγάλη. Λόγω κακής πλοήγησης, η “Μέδουσα” ξέφυγε 100 μίλια από την πορεία της και στις 2 Ιουλίου 1816 προσάραξε στις ακτές της σημερινής Μαυριτανίας. Οι προσπάθειες αποκόλλησης απέτυχαν, οδηγώντας στην εγκατάλειψη του πλοίου.
Ένας ωμός και συναισθηματικός πίνακας που δείχνει έναν άνθρωπο να υψώνει τη γροθιά του, επικεφαλής ενός πλήθους οργισμένων εργατών ή επαναστατών. Το ακατέργαστο, σχεδόν ημιτελές ύφος του προσθέτει στην αίσθηση του επείγοντος.
Η εξέγερση ήταν πιθανότατα επηρεασμένη από την επανάσταση του 1848 που ανέτρεψε τη μοναρχία του Λουδοβίκου Φιλίππου. Ο Daumier μετέφερε την ένταση της εξέγερσης μέσω της σύνθεσης και του φωτισμού. Προσθέτοντας έναν κάθετο τοίχο στα δεξιά και βαθιές σκιές στα αριστερά, συμπίεσε το πλήθος, ενισχύοντας την ένταση της σκηνής. Αυτό, όπως περιέγραψε ο Phillips, τη μετέτρεψε σε «σύμβολο όλης της συσσωρευμένης ανθρώπινης αγανάκτησης».
Ο πίνακας δημιουργήθηκε μεταξύ 1898 και 1901 και είχε αρχικά τον τίτλο “Η πορεία των εργατών”. Απεικονίζει μια εργατική απεργία, με τους εκπροσώπους των εργατών να βγαίνουν μπροστά από το πλήθος για να υπερασπιστούν τα δικαιώματά τους. Ο τίτλος υπαινίσσεται την εργατική τάξη ως δύναμη δίπλα στις τρεις παραδοσιακές τάξεις – την αριστοκρατία, τον κλήρο και τους απλούς πολίτες.
Μια άμεση απεικόνιση των βιομηχανικών εργατών που διεκδικούν δίκαιη μεταχείριση. Η ένταση μεταξύ εργατών και ιδιοκτητών εργοστασίων είναι αισθητή, γεγονός που την καθιστά διαχρονική εικόνα των εργατικών αγώνων.
Αρχικά ζωγραφισμένο για το Rockefeller Center (που στη συνέχεια καταστράφηκε λόγω της σοσιαλιστικής θεματολογίας του), απεικόνιζε την εργατική τάξη να ξεσηκώνεται εν μέσω της σύγκρουσης του καπιταλισμού και του κομμουνισμού.
Δεν υπάρχουν αρκετά να πει κανείς για αυτό το έργο. Πρόκειται για έναν σκληρό αντιπολεμικό και αντιφασιστικό πίνακα ως απάντηση στον βομβαρδισμό της Γκερνίκα κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου. Συμβολίζει τον πόνο και την αντίσταση κατά των αυταρχικών καθεστώτων. Στην παρούσα περίπτωση γινόμαστε μάρτυρες μιας περίπτωσης θέσης ενός καλλιτέχνη σε μια επανάσταση, σε μια στάση-απάντηση στα δεινά του πολέμου και του διχασμού.
Μια από τις πιο διάσημες απεικονίσεις της επανάστασης και προσωποποίησης της ελευθερίας. Μια γυναίκα, που συμβολίζει την Ελευθερία, ηγείται μιας ποικιλόμορφης ομάδας επαναστατών, ανεμίζοντας τη γαλλική σημαία καθώς προχωρούν προς τα εμπρός.
Μπορεί να μην το κάνουμε πάντα, να έχουμε μάθει να σιωπούμε και να λέμε “άλλη μέρα” ή “ας το κάνει κάποιος άλλος”. Όταν, όμως, ο λαός ενωθεί μπορούν να συμβούν πράγματα μαγικά.
