Χορός, Θέατρο, Κινηματογράφος: Η σχέση τελετουργίας και ορθολογισμού μέσα από την καλλιτεχνική πράξη
Μέρος 5ο
Ο χρόνος. Ο χρόνος, τόσο στον Tarkovsky, όσο και στον Kieslowski, μοιάζει να σταματάει και ταυτόχρονα να είναι απεριόριστος – αν και φαίνεται να είναι προσδιορισμένος με βάση τα σύγχρονά τους ιστορικά γεγονότα.
Στο Stalker του Tarkovsky βρίσκουμε όλα αυτά, για τα οποία μιλάμε τόσον καιρό. Την σύγκρουση της μαγείας με τον ορθολογισμό, τις συνέπειες της πορείας προς την απομάγευση στο ατομικό και το συλλογικό επίπεδο, την τελετουργία, το αίτημα της επαναμάγευσης.
“Ίσως ο Συγγραφέας να ξεκινά για την Ζώνη με σκοπό να συναντήσει το Άγνωστο, να αιφνιδιαστεί και να σαστίσει. Στο τέλος όμως τον σαστίζει απλούστατα μία γυναίκα με την πίστη και τη δύναμη της ανθρώπινης αξιοπρέπειάς της. Είναι λοιπόν αλήθεια ότι τα πάντα τα ορίζει η λογική, ότι το καθετί μπορεί να χωριστεί στα εξ’ ων συνετέθη και να ταξινομηθεί;”.(1)
“Οι περισσότεροι από εμάς δεν βιώνουμε θαύματα στις ζωές μας, και η πραγματικότητα αρχίζει να μοιάζει βαρετή – όπως για τον Συγγραφέα – ή άσχημη – όπως για τον Επιστήμονα.”.(2) Με αυτήν την έννοια, το Stalker δεν διαφέρει και τόσο από το Wizard of Oz ή την Mary Poppins.
“Η Ζώνη είναι ζώνη εδαφική, είναι ζωή, κι όταν τη διασχίζει ένας άνθρωπος μπορεί να συντριβεί ή και να τα βγάλει πέρα.”.(3) Με αυτόν τον τρόπο, η μαγεία και η πραγματικότητα συναντιέται και στο Wizard of Oz και στην Mary Poppins και στις ιστορίες του Dahl: The Wonderful Story of Henry Sugar, Charlie and the chocolate factory, Matilda – ακόμη και στα παραμύθια του Andersen και των αδελφών Grimm.
Σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς που φέρνει την βίαιη απομάγευση, εκεί όπου η μαγεία καταπολεμάται ως εχθρική απέναντι στην επιστημονική αλήθεια και εξοντώνεται για να μην υπονομεύσει την κυριαρχία της, ο άνθρωπος αντιδρά. Ακριβώς όπως στην περίπτωση των μαύρων ανθρώπων, που βιώνουν το παράλογο μέσα από την ανορθολογικότητα του ρατσισμού μέσα στον ορθολογισμό, έτσι κι εδώ, ο άνθρωπος αντιδρά και επαναφέρει τον μύθο, την θρησκεία, την μαγεία ως ποίηση – μέσα από την κίνηση και την εικόνα.
Εδώ, το ζήτημα δεν είναι ένα συγκεκριμένο δόγμα ή μία συγκεκριμένη πρακτική, αλλά ο συνεκτικός ιστός όλων αυτών των πραγμάτων που εξετάζουμε. Και αυτός δεν είναι άλλος από την μαγεία.
Με αυτόν τον τρόπο, οι άνθρωποι επιστρατεύουν την μαγεία για να δημιουργήσουν ακόμη και δίκαιο. Ξεκινάνε ανορθολογικά, με μέσα που ο ορθολογισμός απορρίπτει, προκειμένου να επιβιώσουν, να ζήσουν, να γίνουν ορατοί από τον ορθολογισμό. Μοιάζει παράλογη αυτή η πρόταση, αλλά, τελικά, απ’ ότι φαίνεται, δεν είναι και τόσο.
Όλα αυτά ισχύουν, φυσικά, και για το ατομικό επίπεδο: όταν ισχύουν τόσοι πολλοί ανορθολογισμοί στο συλλογικό,(4) χρειάζεται η μαγεία στην προσωπική ζωή, για να είναι αυτή άξια να την ζούμε.
Αυτό ακριβώς βλέπουμε στον Δεκάλογο του K. Kieslowski, στο 1ο επεισόδιο:
- “Πού είναι ο θεός;
- Τι νοιώθεις αυτή τη στιγμή;
- Σ’ αγαπάω.
- Εκεί ακριβώς βρίσκεται ο θεός.”.
Ο Kieslowski στον Δεκάλογο,(5) αλλά και γενικότερα στο έργο του, ασχολείται με την σχέση της μαγείας και του ορθολογισμού. Ασχολείται με τον άνθρωπο που προσπαθεί, γιατί εκεί κατευθύνεται, να αντιμετωπίσει την ζωή μέσα από την λογική και τον ορθολογισμό και τι του συμβαίνει όταν έρχεται αντιμέτωπος με πράγματα που δεν μπορεί να εξηγήσει, όπως είναι η απώλεια, μέσα από τον θάνατο, την αγάπη, τον πόλεμο, τον ολοκληρωτισμό.
“[…] συχνά χαρακτήριζε το έργο του ως ένα από αυτά που περιγράφουν τον κόσμο. Μαζί με πολλούς άλλους καλλιτέχνες, που είχαν συνδεθεί με το κίνημα της Νέας Κουλτούρας των 70s, υποστήριζε ότι η πολωνική πραγματικότητα χρειάζεται περιγραφή, πριν την αλλαγή.”.(6)
Για την Διπλή ζωή της Βερόνικα, ο ίδιος έλεγε ότι είναι “Το βασίλειο των δεισιδαιμονιών, […] της διαίσθησης, του ενστίκτου, των ονείρων, όλα αυτά αποτελούν την εσωτερική ζωή του ανθρώπου, και όλα αυτά είναι το πιο δύσκολο πράγμα να καταγραφούν.”.(7)
Η αποσπασματική της φύση συνομιλεί με την τριλογία των Χρωμάτων, όπου μέσα από ένα κρεσέντο κίνησης και εικόνας “καταγράφει οριστικά την δύσκολη θέση, στην οποία έχει βρεθεί ο άνθρωπος στο τέλος του ευρωπαϊκού 20ού αιώνα.”.(8)
Φαίνεται, έτσι, ότι η τελετουργία είναι πηγή ζωής – και επίσης, είναι και αυτή που μπορεί να θεραπεύσει τα προβλήματα που δημιουργεί η τελετουργία, όπως είδαμε και για την επανάληψη. Για παράδειγμα, στο The Lobster του Γ. Λάνθιμου βλέπουμε την τελετουργία του ζευγαρώματος, που οι όροι της επιβάλλονται, ως κοινωνική κατασκευή, από την σύγχρονή μας δυτική κοινωνία. Ωστόσο, σε αυτήν την τελετουργία υπάρχουν απαντήσεις, που αρθρώνονται μέσα από την συγκρότηση άλλων τελετουργικών.
Εδώ βλέπουμε και πάλι τόσο το ατομικό και το συλλογικό επίπεδο, πώς αλληλεπιδρούν. Επίσης, βλέπουμε τον συνδυασμό των κοινωνιολογικών σχολών της λειτουργικότητας και του δυναμισμού: διαμορφώνεται μία κατάσταση που εξυπηρετεί κάτι, φτάνει στο σημείο να μην το εξυπηρετεί πια, δημιουργούνται οι εστίες αντίδρασης σε αυτό, διαμορφώνονται νέα σημεία ισορροπίας.
(1) Tarkovsky, 1987, 273. Γενικά, στο έργο του Tarkovsky υπάρχει σίγουρα πολύ έντονο το στοιχείο της θρησκείας. Είναι, όμως, δοσμένο με έναν τρόπο πιο οικουμενικό. Γι’ αυτό, μπορεί να ερμηνευτεί και ως κριτική στην Σοβιετική Ένωση που ο ρεαλισμός της επιβλήθηκε τόσο βίαια, που μάλλον κι αυτό είναι ένας από τους βασικούς λόγους της αποτυχίας της.
(2) The Cinematograph.
(3) Tarkovsky, 1987, 274.
(4) “Στο βάθος κάθε Ευρωπαίου, κυρίαρχος των μεγάλων στιγμών της ζωής του υπάρχει ένας ουσιώδης παραλογισμός.”: A. Malraux σε Hinchliffe, 1972.
(5) H βασική ιδέα που διατρέχει τον Δεκάλογο είναι οι δέκα εντολές, δοσμένες αφαιρετικά μέσα από προσωπικές ιστορίες ανθρώπων που ζουν στην μετακομμουνιστική Πολωνία. Θέτει ηθικά διλήμματα που σχετικοποιούν την απολυτότητα οποιασδήποτε πρότασης – διλήμματα που θα μπορούσαν να τεθούν και σε φοιτητές Νομικής σχολής.
(6) Coates, 2016.
(7) Romney, 2011.
(8) Romney, 2011.
